ΟΜΙΛΟΣ ΑΝΕΜΟΕΣΣΑ και ΤΠΣ σε εξέλιξη

Η ταυτότητα της Λήμνου ως εργαλείο στρατηγικής μετάβασης

1.   Το ευρύτερο πλαίσιο

Στο τελευταίο Δελτίο Τύπου του ΕΒΕΑ αναφορικά με τις εθνικές προτεραιότητες της χώρας για την προγραμματική περίοδο 2028–2034, με επιστολή του προς τον Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης, κ. Κ. Χατζηδάκη  αναφέρει ότι η συγκεκριμένη περίοδος αποτελεί στρατηγικής σημασίας σταυροδρόμι για τη μετάβαση της Ελλάδας σε ένα νέο παραγωγικό μοντέλο που να είναι ανθεκτικό, ψηφιακό και πράσινο, με στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, της ανταγωνιστικότητας και της γεωπολιτικής θέσης της χώρας. Στο πλαίσιο αυτό, το ΕΒΕΑ προτείνει ΣΗΜΕΡΑ τη στοχευμένη προτεραιοποίηση δέκα βασικών αξόνων πολιτικής, μεταξύ δε αυτών οριζόντια εκείνη της ενίσχυσης της στρατηγικής αυτονομίας της χώρας , στρατηγική που συνδέεται ασφαλώς και με την αυτάρκεια της ….   

Παράλληλα σήμερα βρίσκεται υπό εκπόνηση ένα εθνικής κλίμακας πρόγραμμα Χωρικού Σχεδιασμού (μέσω των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων) με το οποίο επιχειρείται για πρώτη φορά η ρύθμιση του χώρου σε Πανελλαδική κλίμακα και με ορίζοντα 15ετίας. Ειδικότερα, προσδοκάται  η χωρική οργάνωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων τόσο στον οικιστικό όσο και στον εξω-οικιστικό χώρο, καθορίζοντας περιοχές οικιστικής ανάπτυξης, παραγωγικών δραστηριοτήτων, προστασίας του περιβάλλοντος, της πολιτιστικής κληρονομιάς και του τοπίου,  με βάση σύγχρονα αναπτυξιακά κριτήρια, που ασφαλώς οφείλουν να αγκαλιάσουν την πράσινη μετάβαση, την ανθεκτικότητα, και τη σύγχρονη τεχνολογική πρόοδο και τον ψηφιακό μετασχηματισμό.

Η συγκυρία επομένως μοναδική, όσο και μοναδική η ευθύνη μας ως πολιτεία και κοινωνία.

Ευθύνη, γιατί επιπλέον οφείλουμε να δώσουμε απαντήσεις σε καίρια ζητήματα καθώς σήμερα:

§  βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την κλιματική αλλαγή, με μεγάλης έκτασης ανατροπές περιβαλλοντικές και κοινωνικές/

§  η αγροτική οικονομία – που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσε μοναδικά τοπία και έκανε κοινωνίες παραγωγικές/ αυτάρκεις και περήφανες – φθίνει μπροστά στις πιέσεις του τουρισμού, της κερδοσκοπίας στη γη, την αποψίλωση της υπαίθρου,

§  προβάλλεται απειλητικό ένα αδηφάγο μοντέλο τουρισμού που απαξιώνει την άυλη κληρονομιά, τη ζώσα παράδοση, την ίδια την αυτάρκεια και την αυτονομία  -  ενώ η γη αναλώνεται απερίσκεπτα, αποξενώνοντας την κοινωνία από τις ρίζες της,

§  η Europa Nostra και το Ινστιτούτο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (EIB) ανακοίνωσε ότι στα 7 πιο απειλούμενα μνημεία και στους τόπους πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ευρώπη, περιλαμβάνονται οι Κυκλάδες, έχοντας ξεσηκώσει κινητοποιήσεις και πρωτοβουλίες από πάμπολλους τοπικούς φορείς και την κοινωνία πολιτών. Οι Κυκλάδες δεν είναι ασφαλώς παρά ο πρώτος προορισμός και πολιτισμός που έχει πληγεί ανεπανόρθωτα.  (βλ. σχετικές πρωτοβουλίες Βιώσιμες Κυκλάδες και Νησιά σε Κίνδυνο)   

2.   Ο Όμιλος Ανεμόεσσα και η τοπικότητα ως αναπτυξιακή πρόταση

Ο Όμιλος ΑΝΕΜΟΕΣΣΑ ιδρύθηκε πριν 20 χρόνια και εργάζεται με απόλυτη αφοσίωση έχοντας ως άξονα την προστασία του μοναδικού τοπίου της Λήμνου -αποτύπωμα της ανθρώπινης δραστηριότητας στο χώρο- αναγνωρίζοντας την αξία - φυσική και πνευματική - που αυτό ενσωματώνει. Αυτή η διάσταση της σημασίας του τοπίου οφείλει να μας αφυπνίσει για να αναγνωρίσουμε ξανά στη γη τη μοναδική της αξία - ως  φυσικός πόρος και ως φορέας πολιτισμού που αναγνωρίζεται επί χιλιετίες από γενιά σε γενιά μέσα από τον τρόπο ανάπτυξης, διαπερνώντας οριζόντια όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, συνέχοντας τη κοινωνία, δημιουργώντας τους πολύτιμους αδιόρατους δεσμούς της. 

Στο πλαίσιο αυτό, υποχρέωση μας είναι να επισημάνουμε ότι:

Ø  Το 2.000, ο αρχιτ. Νικος Σηφουνάκης ως Υπουργός Αιγαίου χαρακτήρισε ολόκληρα νησιά όπως τη Λήμνο, ως τοπία ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, όχι τυχαία ή απερίσκεπτα

Ø  Το 2010 κυρώθηκε από το Ελληνικό Κοινοβούλιο η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου, ή Σύμβαση της Φλωρεντίας,  με στόχο την αειφορική διαχείριση και προστασία της ταυτότητας, αναγνωρισιμότητας και διαφορετικότητας του τοπίου στον Ευρωπαϊκό χώρο. Και πάλι όχι τυχαία ή απερίσκεπτα …

Ø  Το 2011 ψηφίστηκε ο νόμος για τη βιοποικιλότητα
αναγνωρίζοντας περιοχές οικολογικής / αισθητικής/ πολιτισμικής αξίας  

Ø  Το 2024 προωθούνται θεσμικά εργαλεία -όπως τα ΤΠΣ- που θα όφειλαν να αναγνωρίσουν και σεβαστούν τις πιο πάνω κατευθύνσεις, εθνικής σημασίας, και να δώσουν απαντήσεις στα κρίσιμα ζητήματα περιβαλλοντικά,  κοινωνικά, αναπτυξιακά, με βάση ένα νέο παραγωγικό μοντέλο ανθεκτικό, ψηφιακό και πράσινο.

Αλήθεια, το υπό διαμόρφωση ΤΠΣ που τέθηκε σε διαβούλευση αυτές τις μέρες, ΠΩΣ απαντά στα πιο πάνω κρίσιμα  ζητήματα?  Ποιο το ΟΡΑΜΑ ΠΟΥ ΠΡΟΒΑΛΕΙ για ένα νησί με παράδοση χιλιετιών?

Μήπως αγνοεί τη μοναδική αγροτική ταυτότητα του νησιού, ζωντανή/ ακμαία με αναγνωρισιμότητα και ταυτότητα που αποτελεί τον πραγματικό θεματοφύλακα αυτάρκειας/ αυτοτέλειας  και βιώσιμης ανάπτυξης?  

Μήπως αγνοεί ότι το πλούσιο ηφαιστειογενές περιβάλλον,  η ήπια μορφολογία και ο ανθρώπινη εργασία,  επέτρεψαν επί χιλιετίες την ισόρροπη ανάπτυξη γεωργίας και κτηνοτροφίας, με λειμώνες και βοσκοτόπους,  χωράφια σιτηρών, αμπελώνων, ψυχανθών…και μοναδικών τοπικών ποικιλιών που συμβάλλουν καθοριστικά στη βιοποικιλότητα του νησιού? Δραστηριότητες που διασφαλίζουν διαχρονικά ανθεκτικότητα  (χαρακτηριστικά την εποχή της Κατοχής ή  του 1ου Παγκόσμιου πολέμου -φιλοξενώντας και τρέφοντας 3.000 Αυστραλούς στρατιώτες),  δημιουργούν πλεόνασμα (η Λήμνος  σιτοβολώνας της αρχαίας Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης) και αναπτύσσουν πολιτισμό!

Χαρακτηριστικά κατάλοιπα αυτού του πολιτισμού και της έντονης αγροτικής οικονομίας, οι μάντρες,   δείγμα της αρχιτεκτονικής των κτηνοτρόφων, οι ανεμόμυλοι, τα αλώνια και οι αναβαθμίδες (εγκαταλελειμμένα σήμερα). Κατάλοιπα ανεκτίμητης αξίας για το περιβάλλον, την ιστορία του τόπου  και την ίδια τη κοινωνία, συμβάλλουν στη κατανόηση της παραδοσιακής οικονομίας στην οποία στηρίχθηκε από την αρχαιότητα η επιβίωση του νησιού. Πως αλήθεια αυτά τα κατάλοιπα σήμερα αναγνωρίζονται και προφυλάσσονται / αναδεικνύονται από το υπό διαμόρφωση ΤΠΣ? 

Η  κληρονομιά των νησιών σαν τη Λήμνο, δημιουργική και διαρκής, υλική και άυλη, προστατεύεται από το 2003 από την UNESCO με τη σύμβαση για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας. Η Λήμνος (μέσω πρωτοβουλιών του MedINA και της Ανεμόεσσας) αναδεικνύοντας και προστατεύοντάς την,  έχει εντάξει ήδη στο Εθνικό Ευρετήριο την αμπελο-οινική της παράδοση, τη μάντρα ως θεματοφύλακα της γεωργοκτηνοτροφικής της κληρονομιάς, το μελίπαστο και μελίχλωρο τυρί, σύντομα ΠΟΠ. Παράλληλα, έχει εγγράψει πολλές τοπικές της ποικιλίες στον Εθνικό Κατάλογο, ενώ έχει εντάξει την Τοπική Φυλή Προβάτου «Ορεινό Λήμνου», εκτατικής βόσκησης, στον Εθνικό Κατάλογο Αυτόχθονων Φυλών, προσδίδοντας ιδιαίτερη αξία στα τοπικά γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα.  Η κληρονομιά αυτή ασκείται από επιχειρηματικές μονάδες, αναπτύσσεται στη σύγχρονη αγορά - τοπική ή εθνική – και συνδέεται με άλλες δραστηριότητες, όπως τον τουρισμό, την έρευνα, την εκπαίδευση… την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών - όπως τη γεωργία ακριβείας, …κλπ    

Όπως δε διατυπώνει η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη -ομότ. Διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και Μέλος της Εθνικής Επιτροπής Ελλάδα 2021 και πρόσφατα επίτιμος Διδάκτωρ του Παν. Πατρών- την παρούσα ιστορική συγκυρία η επάνοδος στους πολιτισμούς της εντοπιότητας  και στις αξίες τους, φαίνεται περισσότερο από ποτέ αναγκαία. Η τοπικότητα (locality) με μορφή των παραδοσιακών τοπικών προϊόντων (Π.Ο.Π. / Π.Γ.Ε. κ.ά.), όπως άλλωστε και της χειροτεχνίας, αποτελεί μετα-νεωτερική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση, επανεισάγοντας τη θετική αξιολόγηση της παράδοσης. Στο πλαίσιο αυτό, η αναγνώριση της αξίας της ελληνικής διατροφής ως πυλώνα της Μεσογειακής Διατροφής στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αναδεικνύει την τοπικότητα, τη διαφορετικότητα, ως το συγκριτικό πλεονέκτημα του πολιτιστικού μας κεφαλαίου πάνω στο οποίο το νησί οφείλει να κτίσει και τον χωρικό του σχεδιασμό.  Επιπλέον, σε μια Ευρώπη του 2030, η καινοτομία δεν είναι πλέον προνόμιο μόνον των κλάδων υψηλής τεχνολογίας, αλλά στρατηγικής σημασίας και για τον πολιτισμό και τις παραδοσιακές εφαρμοσμένες τέχνες και ασχολίες, δεδομένου ότι οι επιχειρήσεις αυτές στηρίζουν την καινοτομική τους δραστηριότητα στην αξιοποίηση της υπάρχουσας γνώσης, ενθαρρύνοντας τη δημιουργία κόμβων (living lab) διασύνδεσης μικρο-βιοτεχνιών και οικοτεχνιών.  

3.   Ειδικότερες παρατηρήσεις επί των σεναρίων του ΤΠΣ

Το ΤΠΣ,  μέσω της στοχοθεσίας του σε τρις άξονες που συνδέονται με (α) την  «Προστασία και Ανάδειξη Φυσικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς»,  (β) τη «Βιώσιμη Ανάπτυξη Εξω- οικιστικού Χώρου» και (γ) την «Οικονομική Ανάπτυξη», φαίνεται να αγνοεί πλήρως τη σημασία του πρωτογενή τομέα της οικονομίας όπως και την αξία του μοναδικού  αγροτικού τοπίου που αυτός δημιούργησε. Συνέπεια αυτών των στόχων, προωθεί μέσω του Σεναρίου 2 (το επικρατέστερο κατά τους μελετητές)  τη «Δυναμική ανάδειξη τοπίων για βιώσιμο τουρισμό», στρέφοντας το νησί προς την τουριστική ανάπτυξη, αγνοώντας τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα, τη ζωντανή γεωργοκτηνοτροφική κοινωνία ,  τις Ευρωπαϊκές πολιτικές για την πράσινη μετάβαση.

Αλλά ακόμη και  στο Σενάριο 3 «Περιβαλλοντικής αξιοποίησης τοπίων για βιώσιμο τουρισμό», με περισσότερη έμφαση στην προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, αναδεικνύεται η μονοσήμαντα επιδιωκόμενη από τους μελετητές  σύνδεση της αναπτυξιακής διάστασης του χωρικού σχεδιασμού με τον τουρισμό,  απαξιώνοντας τους υπόλοιπους τομείς της οικονομίας και ιδίως τον πρωτογενή, που όπως επισημάνθηκε πιο πάνω -κατά την ΑΝΕΜΟΕΣΣΑ και όχι μόνο- αποτελεί τον θεματοφύλακα της ταυτότητας του νησιού, και πρέπει να αποτελέσει το όχημα πάνω στο οποίο η Λήμνος θα κτίσει τη στρατηγική ανάπτυξής της, με έμφαση στην Τοπικότητα – την Ανθεκτικότητα – την Αυτάρκεια.  

Σε ότι αφορά τις ειδικότερες προτεινόμενες από το ΤΠΣ Ρυθμίσεις , εντοπίζονται κατ’ αρχήν τα εξής κρίσιμα ζητήματα:

α) σε ότι αφορά τον αγροτικό χώρο: αγνοούνται σημαντικά γεωργοκτηνοτροφικά χαρακτηριστικάτης Λήμνου που αναδεικνύονται με έμφαση στον Φακό και στο Διαπόρι, περιοχές αλώβητες, στις οποίες ζουν και αναπτύσσονται επί γενιές κτηνοτρόφοι – φορείς μιας μοναδικής άυλης κληρονομιάς . Περιοχές μοναδικού κάλλους – φυσικής και πολιτιστικής αξίας, στις οποίες  μάλιστα δεν αποκλείεται (υπό προϋποθέσεις που δεν ορίζονται) η κατοικία.

β) Η υπόλοιπη καλλιεργήσιμη αγροτική γη του νησιού εντάσσεται στην ΠΕΧ Ζώνη Ανάπτυξης Αγροτικών Δραστηριοτήτων, στην οποία και πάλι επιτρέπεται η κατοικία, χωρίς να ορίζονται αρτιότητες,  ενώ η κτηνοτροφία επιτρέπεται υπό περιορισμούς (!). Μάλιστα κατά το 2ο σενάριο επιτρέπεται η σημειακή χωροθέτηση στη ζώνη αυτή τουριστικών καταλυμάτων, έστω και αν προβλέπετε  μεγαλύτερης έκτασης αρτιότητα. Μέτρο που θα υποχρεώσει εν τέλει τους κτηνοτρόφους να εγκαταλείψουν τη δραστηριότητα που ασκούν επί αιώνες -από γενιά σε γενιά -και συνδέεται και με την εκτατική βόσκηση.    

γ) όσον αφορά τις Περιοχές Ειδικής Προστασίας (ΠΕΠ):  

·     Ως Γεωργική Γη Υψηλής Παραγωγικότητας ορίζεται μόνο η περιοχή στη ΔΕ Ατσικής με αυξημένο καθεστώς προστασίας από οικιστική και τουριστική δραστηριότητα. Δεν περιλαμβάνεται ο προερχόμενος από αναδασμό κάμπος του Κοντιά, μοναδική αρδευόμενη έκταση του νησιού, συνέχεια ενός υγρότοπου, όπως και  οι κάμποι Τσιμανδρίων-Πορτιανού, Κοντοπουλίου-Καλλιόπης και οι περιοχές αναδασμού Παναγιάς-Πλάκας.  Περιοχές που υποστηρίζουν με καλλιέργειες ζωοτροφών, την ημι- εκτατική κτηνοτροφία, τη ραχοκοκαλιά του πρωτογενή τομέα της Λήμνου, καθώς και τις σημαντικές καλλιέργειες σιτηρών και οσπρίων, που συνδέονται με προϊόντα ΠΟΠ όπως και προϊόντα που ακολουθούν καλές πρακτικές ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα ( αλεύρι, παξιμάδια, όσπρια) διαμορφώνοντας ένα μωσαϊκό υψηλής οικολογικής αξίας.. Είναι κατά συνέπεια  σαφές κατά τη γνώμη μας ότι πρέπει να αποτραπεί η δόμηση και η ανατροπή του αγροτικού τοπίου μοναδικού κάλλους, πάρα μόνον για να υποστηρίξει -υπό προϋποθέσεις- τις αγροτικές δραστηριότητες.    Επίσης για να εκπληρώνεται και στο μέλλον  ο στόχος και σκοπός του αναδασμού θα έπρεπε -και κατά τα δύο σενάρια-  να απαγορεύεται η περαιτέρω κατάτμηση των από αναδασμό προερχομένων αγροτεμαχίων. Αυτό θα συντελούσε στη διατήρηση της εκμετάλλευσής τους κατά το προορισμό τους και θα απέτρεπε περαιτέρω την «αλλαγή χρήσης» τους. 

·     Ως Αξιόλογη Γεωργική Γη, συνδέονται μόνο περιοχές αμπελώνων, οι οποίοι σημειώνεται ότι  αποτελούν μικρό ποσοστό της καλλιεργήσιμης γης του νησιού, παρά την ποιότητα και αναγνωρισιμότητα της αμπελο-οινικής παράδοσης.  

δ) Στις ζώνες τοπίου του ΠΧΠ, δεν αναφέρονται: 

·       το μοναδικό δάσος βελανιδιάς – που αν δεν προστατευτεί θα ξεριζωθεί για την ανάπτυξη καλλιεργειών  ή και κατοικίας,  

·       οι μάντρες και τα μονοπάτια, τα αλώνια και οι μύλοι,  ως στοιχεία «προστασίας και ανάδειξης των ιδιαίτερων φυσικών χαρακτηριστικών και αισθητικής αξίας». 

ε) Περιοχές με ειδικά καθεστώτα, όπως αρχαιολογικοί χώροι, δεν εντάσσονται στις ΠΕΠ: Ειδικότερα στο σενάριο 2, σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι (Ηφαιστία, Καβείριο, Πολιόχνη) συμπεριλαμβανομένου του μοναδικού τοπίου τους, εντάσσονται σε ΠΕΧ (Πολιτισμικού και Αισθητικού Τουρισμού) με ό,τι κίνδυνο αυτό δημιουργεί για την υποβάθμιση μιας περιοχής απαράμιλλης φυσικής και πολιτιστικής αξίας !!

στ) Περιορισμοί στην κτηνοτροφική δραστηριότητα, οι οποίοι αγνοούν ότι  η κτηνοτροφία αποτελεί παραδοσιακά στη Λήμνο την ραχοκοκαλιά του πρωτογενή τομέα και θεματοφύλακα της πλούσιας βιοποικιλότητας της και ότι οι δραστηριότητες της  προϋπήρχαν της τουριστικής. Ειδικότερα, δεν επιτρέπεται -μεταξύ άλλων- η δημιουργία νέων κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων  σε μία απόσταση 500 μέτρων από τη γραμμή αιγιαλού στο σύνολο του νησιού- ανεξαρτήτως αναγλύφου, αναγνωρισμένων παραλιών κλπ. Κατ΄ εξαίρεση, είναι επιτρεπόμενη  η πρόσβαση στο θαλάσσιο μέτωπο, αν αυτη κρίνεται απαραίτητη για τη λειτουργία της εγκατάστασης και αυτό όπως ρητά αναφέρεται: με σκοπό τη διαφύλαξη του τουριστικού προϊόντος….. . Ακόμη και στην ΠΕΧ Αγροτικού Τοπίου θα πρέπει να επιτρέπονται οι γεωργοκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις (υπό αυστηρότερες βέβαια προϋποθέσεις και όρους κατασκευής και με χρήση υλικών που θα συνάδουν στο προστατευτέο  Αγροτικό Τοπίο).  Ταυτόχρονα όμως να ληφθούν μέτρα ούτως ώστε να μην είναι εφικτό οι αγροτικές αποθήκες και αγροικίες να μετατρέπονται σε τουριστικές κατοικίες και έτσι να εγκαταλείπεται η  γεωργική εκμετάλλευση της περιβάλουσας τα κτίσματα γης. 

ζ ) Τουριστική Ανάπτυξη και Οικιστική Ανάπτυξη

Δεν προτείνεται μια ισόρροπη χωρική ανάπτυξη, δεν τονώνονται οι παραδοσιακοί οικισμοί αξιοποιώντας τον πολιτιστικό τους πλούτο και το υφιστάμενο  πλούσιο οικιστικό απόθεμά τους, ούτε προτρέπεται η ενθαρρύνεται μια ήπια - μικρού μεγέθους τουριστική δραστηριότητα σε αυτούς.

·   Στη δυτική Λήμνο προωθείται -και στα δυο σενάρια(!!) - ένα εξαντλητικό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης, με μια συνεχή ζώνη ΠΕΧ Αστικού Τουρισμού. Κατά το 2ο σενάριο - και τη προτεινόμενη κατά το 3ο σενάριο μοναδική ζώνη Τουριστικής Ανάπτυξης (στη Δημοτική Ενότητα Μύρινας) - αγνοείται το μοναδικό και ακόμη ζωντανό αγροτικό τοπίο και η υφιστάμενη δραστηριότητα της ημι- εκτατικής κτηνοτροφίας στην περιοχή, η οποία πλην της ισχυρής συμμετοχής της στην τοπική οικονομία, διαμορφώνει  ταυτόχρονα και το ιδιαίτερο και μοναδικό τοπίο της περιοχής που είναι το συγκριτικό της πλεονέκτημα της και μπορεί να αναβαθμίσει το προσφερόμενο τουριστικό προϊόν, αντί να καταδικαστεί σε μαρασμό. 

Οι δε κάμποι του  Κάσπακα, του Πλατέως ή  του Θάνους, ορίζουν τη σχέση οικισμού και επίνειου, αποτελούν μέρος  της φυσιογνωμίας του τόπου, της άυλης κληρονομιάς του  και δεν μπορεί να απαξιωθούν στον βωμό μιας πρόσκαιρης ανάπτυξης, που αφορά την τουριστική μονοκαλλιέργεια.  

·  Η προτεινόμενη από το ΤΠΣ τουριστική μονοκαλλιέργεια του  νησιού, δεν λαμβάνει υπόψη της τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του και τη διαχρονική ταυτότητα μιας κοινωνίας που παραμένει γαντζωμένη στη γη της και που εξακολουθεί να παράγει και να δημιουργεί.  Αντίθετα το ΤΠΣ προωθεί μεσαίου η μεγαλύτερου μεγέθους μονάδες στον εξω-αστικό χώρο και ιδιαίτερα προς τη δυτική Λήμνο, γεγονός που θα οδηγήσει στον περαιτέρω  μαρασμό του υπόλοιπου νησιού και του δικτύου των γραφικών οικισμών του - στην περαιτέρω συρρίκνωση του πληθυσμού ή στη συγκέντρωσή του στη Μύρινα.

Ας σημειώσουμε δε ότι στη Λήμνο υπάρχουν ήδη οργανωμένες μεγάλες και σημαντικές τουριστικές  μονάδες, όλες  συγκεντρωμένες στο ίδιο αυτό δυτικό μέτωπο!.  

·  Σε ότι αφορά οικισμούς κάτω των 2.000 κατοίκων, η διατήρηση των υφιστάμενων ορίων ή έστω η μείωση της έκτασης (από 2 στρέμματα στο 1 ή ακόμα και στα 800τ.μ.) για την αρτιότητα οικοδόμησης εντός ορίων, είναι ζωτικής σημασίας για την προστασία του εξω-αστικού τοπίου και την αειφόρο ανάπτυξη. Αυτοί οι μικροί οικισμοί συχνά διατηρούν παραδοσιακά χαρακτηριστικά και φυσικά στοιχεία που συμβάλλουν στη μοναδικότητα και την ελκυστικότητά τους, κάτι που θα ευνοούσε και θα προέτρεπε στην δημιουργία ήπιας - μικρού μεγέθους τουριστική δραστηριότητα  (τουριστικές μονάδες ή καταλύματα) εντός των ορίων των οικισμών. Η δόμηση εντός αυτών  αποτελεί βασικό στοιχείο βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς προάγει την οργανωμένη κατασκευή και την ορθολογική χρήση των χώρων, τη δημιουργία κοινωφελών και κοινόχρηστων υποδομών, την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής κλπ. Επιπλέον, η χρήση κοινωφελών δικτύων, όπως υποδομές κοινής ωφέλειας (ύδρευσης, αποχέτευσης, ηλεκτροδότησης, τηλεπικοινωνιών), συμβάλλει σημαντικά στην αποτελεσματικότητα και την ποιότητα της δόμησης, διευκολύνει τη μελλοντική επέκταση και την αναβάθμιση των οικισμών, ελαχιστοποιώντας περιβαλλοντικές επιπτώσεις και διασφαλίζοντας την αειφόρο ανάπτυξη .

Πεποίθηση μας είναι ότι η ολοκληρωμένη διαχείριση και αυστηρή εφαρμογή πολεοδομικών και περιβαλλοντικών πολιτικών και ο περιορισμός της εκτός σχεδίου δόμησης,  αποτελούν προυποθέσεις  προστασίας του τοπίου, της ορθολογικής ανάπτυξης και προστασίας της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς των μικρών οικισμών. Μέσω αυτών των μέτρων, διασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση ανθρώπου και φύσης, προάγοντας μια βιώσιμη και αειφόρο ανάπτυξη που θα ωφελήσει τόσο τις τοπικές κοινότητες όσο και το ευρύτερο περιβάλλον.

η) Αυτάρκεια και Αειφόρος ανάπτυξη:

Η προστασίας του τοπίου, του πρωτογενούς τομέα, οι όροι δόμησης, εντός και εκτός οικιστικού χώρου και η τουριστική ανάπτυξη αποτελούν ένα σύνθετο ζήτημα που απαιτεί σαφείς προτεραιότητες και ολοκληρωμένες προσεγγίσεις. Ας δούμε ΠΩΣ θα μπορούσαν να συνδεθούν, κτίζοντας στα ισχυρά/ συγκριτικά στοιχεία του τόπου:

·     Εφαρμογή βιώσιμων σχεδιαστικών πολιτικών: Προώθηση κανόνων δόμησης που διατηρούν την αισθητική και το φυσικό περιβάλλον, περιορίζοντας την αυθαίρετη και εξω- οικιστική ανάπτυξη -διασφαλίζοντας την ενσωμάτωση της φύσης στον αστικό και αγροτικό ιστό.

·     Οριοθέτηση και προστασία των τοπίων ιδιαίτερου φυσικού κάλους: Καθορισμός ζωνών όπου η δόμηση και η ανάπτυξη είναι αυστηρά περιορισμένες ή απαγορεύονται, ώστε να διατηρηθούν τα τοπία και η βιοποικιλότητα.

·     Προώθηση του πρωτογενούς τομέα με οικολογικό χαρακτήρα: Ενίσχυση αγροτικών πρακτικών που σέβονται το περιβάλλον, όπως η βιολογική γεωργία, και η προώθηση τοπικών προϊόντων ως μέρος της ταυτότητας του τόπου.

·     Ορθολογική ανάπτυξη του τουρισμού: Ενίσχυση βιώσιμων μορφών τουρισμού που σέβονται το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, όπως ο φυσιολατρικός/ οικοτουρισμός/ο πολιτιστικός και γαστρονομικός τουρισμός κλπ αποφεύγοντας τον υπερ-τουρισμό.

·     Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση: Προγράμματα ενημέρωσης και εκπαίδευσης για τους τοπικούς φορείς και τους επισκέπτες σχετικά με τη σημασία της προστασίας του τοπίου και της διατήρησης των φυσικών πόρων.

·     Συνεργασία και συμμετοχή της τοπικής κοινότητας: Συμμετοχή των κατοίκων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με την ανάπτυξη και τις προτεραιότητες, ώστε να διασφαλίζεται η αποδοχή και η βιωσιμότητα των μέτρων.

·     Χρησιμοποίηση καινοτόμων τεχνολογιών και πρακτικών: Εφαρμογή πράσινων τεχνολογιών στη δόμηση και την ανάπτυξη, όπως η ενεργειακή αποδοτικότητα και η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας/ χρήση ανακυκλώσιμων και οικολογικών υλικών όπως αχυρόμπαλα, πέτρα κλπ .

θ) Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειες  (βλέπε σχετικό υπόμνημα στο τέλος του κειμένου)

·     Στο προτεινόμενο ως επικρατέστερο κατά τους μελετητές 2ο σενάριο του προτεινόμενο  ΤΠΣ, οριοθετείται χωρίς ακρίβεια και χωρίς εξαιρέσεις -ως υποδοχέας ΑΠΕ- μια ενιαία περιοχή βορειοδυτικά της ΔΕ Ατσικής, η οποία χαρακτηρίζεται συνολικά ως περιοχή  «χαμηλής γεωλογικής ακαταλληλότητας» για την εγκατάσταση ΑΠΕ. Δεν αναφέρονται όμως επαρκή στοιχεία από τα οποία να προκύπτει ότι οι μελετητές έλαβαν υπ’ όψη τους περιβαλλοντικά, τοπιακά και αναπτυξιακά κριτήρια ουτε και τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας. Δεν διαφοροποιείται κανένα τμήμα της ευρύτερης αυτής ζώνης, λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη σημαντικών κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων, δεν εκτιμάται η επιβάρυνση στην ευρύτερη περιοχή από την εκτέλεση των συνοδών έργων υποδομής, όπως κυρίως τη διάνοιξη κατάλληλων οδεύσεων για τη μεταφορά των ανεμογεννητριών, δεν αναφέρεται όριο εγκαταστημένης ισχύος, δεν τίθενται συγκεκριμένες προϋποθέσεις σύνδεσης με ΦΒ πάρκα, κλπ.  Συνολικά η εντύπωση που δίνει η συγκεκριμένη πρόταση είναι ότι απλά επιλέγεται η περιοχή εγκατάστασης που θα επιφέρει τις λιγότερες κοινωνικές αντιδράσεις, και εκεί σταματά η χωροθέτηση.

·     Κατά το 3ο σενάριο, οι μελετητές επιλέγουν την ευκολότερη λύση, ήτοι τη μη χωροθέτηση εγκατάστασης ΑΠΕ στο σύνολο του νησιού. Επιλογή που μπορεί να φαίνεται ελκυστική σε πρώτη ανάγνωση, αλλά ιδιαίτερα προβληματική σε δεύτερη, ίσως ακόμη και από τη προτεινόμενη στο 2ο σενάριο. Η επιλογή αυτή δεν απαντά καθόλου στο αίτημα για ενεργειακή αυτάρκεια του νησιού, δεν απαντά στο θέμα των ήδη αδειοδοτημένων εγκαταστάσεων ΑΠΕ και το κυριότερο αφήνει ένα τελείως ανοικτό πεδίο, χωρίς περιορισμούς, για την εγκατάστασή τους με βάση υπερκείμενη ή υπερισχύουσα του ΤΠΣ ειδική νομοθεσία.

Το ζητούμενο δεν είναι να αποφεύγουμε να λύσουμε τα προβλήματα που ανακύπτουν στην εποχή μας, αλλά να τα αντιμετωπίζουμε με επιστημονικά κριτήρια, με ολοκληρωμένες προσεγγίσεις και θαρραλέες λύσεις, προσβλέποντας στην αειφόρο, βιώσιμη και πράσινη ανάπτυξη του τόπου μας.     

4.   Συμπερασματικά επί των σεναρίων του ΤΠΣ

Εν κατακλείδι, φοβόμαστε ότι μέσω του ΤΠΣ προβάλλεται ένα μονοδιάστατο και αδηφάγο μοντέλο τουρισμού που θα ροκανίσει τον γεωργο-κτηνοτροφικό χώρο, θα υποσκάψει την ίδια την αυτάρκεια και την αυτονομία του νησιού, απαξιώνοντας αγροτικούς οικισμούς, - άυλη κληρονομιά, ζώσα παράδοση,  αναιρώντας εν τέλει  την υπερηφάνεια και τη δημιουργικότητα της κοινωνίας.  

Ασφαλώς  το σενάριο 3 φαντάζει το πιο … «ήπιο», ως προς τις επιπτωσεις του, αλλά στερείται ευρύτερου οράματος και είναι  εξίσου καταστροφικό και μη συμβατό με το αρχικώς αναγγελλόμενο νέο παραγωγικό μοντέλο της χώρας -ανθεκτικό, ψηφιακό και πράσινο-  που έχει στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, της ανταγωνιστικότητας και της γεωπολιτικής θέσης της χώρας. Στόχο πάνω στον οποίο ένα νησί σαν τη Λήμνο θα μπορούσε να εργαστεί και να ευημερίσει.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

Προϋποθέσεις εγκατάστασης ΑΠΕ

Με βάση πρόσφατες εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (EEA) για την κλιματική αλλαγή  και την κατάσταση της φύσης στην Ευρώπη, η απώλεια της βιοποικιλότητας και η κλιματική αλλαγή είναι οι δύο εξίσου σημαντικές παγκόσμιες κρίσεις που δρουν συνεργιστικά και θέτουν σε κίνδυνο το μέλλον της ανθρωπότητας.

Τα τελευταία 50 χρόνια ο ρυθμός απώλειας της βιοποικιλότητας εξαιτίας των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων έχει ενταθεί σε μέγιστο βαθμό με κύριες αιτίες  την αλλαγή των χρήσεων γης/ την αστικοποίηση του χώρου/ μεγάλα τεχνικά έργα υποδομής.

Η επέκταση του οδικού δικτύου σε φυσικά οικοσυστήματα αποτελεί το έναυσμα για την αλλαγή των χρήσων γης, οι δε επενδύσεις στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, όπως τα αιολικά και φωτοβολταϊκά πάρκα, προϋποθέτουν συχνά τη διάνοιξη νέων δρόμων σε φυσικά οικοσυστήματα που κατακερματίζουν τη  γη  και τη μετατρέπουν  σε άγονη τεχνητή επιφάνεια υποδομών . 

Η επιλογή της θέσης για την εγκατάσταση ΑΠΕ είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο θέμα, το οποίο περιλαμβάνει τον  συνυπολογισμό του αιολικού δυναμικού, τη διαθεσιμότητα της γης, την απόσταση από τους δρόμους και τα δίκτυα μεταφοράς, την ηλεκτρική ζήτηση με ταυτόχρονη κάλυψη των περιβαλλοντικών και λοιπόν κριτηρίων, μη εξαιρούμενης της κοινωνικής αποδοχής της εγκαταστασης.

Είναι λοιπόν μονόδρομος  να επιτευχθεί μία βιώσιμη χωροθέτηση των μελλοντικών χερσαίων αιολικών επενδύσεων στο νησί μας,  με το ελάχιστο περιβαλλοντικό κόστος, διοχετεύοντας τις εγκαταστάσεις ΑΠΕ στις πιο κατακερματισμένες ήδη και λιγότερο οικολογικά ευαίσθητες περιοχές.

Είναι γεγονός ότι η Λήμνος διαθέτει πράγματι υψηλό αιολικό δυναμικό  και για το λόγο αυτό στο πλαίσιο της εξαγγελθείσας Πράσινης Ανάπτυξης – έχει επιλεγεί ως ένα από τα νησιά στα οποία πρέπει να δημιουργηθούν αιολικά πάρκα (θαλάσσια ή μη).

Όμως σύμφωνα με το παραπάνω σκεπτικό που υποστηρίζει ο Όμιλός μας,  θα πρέπει να προσδιοριστούν ζώνες αποκλεισμού από τη χωροθέτηση εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης τόσο της αιολικής όσο και της ηλιακής ενέργειας (δηλαδή φωτοβολταϊκών πάρκων) οι ζώνες απολύτου προστασίας της φύσης και του θαλάσσιου περιβάλλοντος(όπως λιβαδιών Ποσειδωνίας στα ανατολικά της Λήμνου) των αλιευτικών πεδίων και των μεταναστευτικών περασμάτων, οι πυρήνες αρχαιολογικών χώρων, οι πυρήνες αρχαιολογικών χώρων, τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους, όπως και ζώνες υψηλής παραγωγικότητας, ώστε η ανάπτυξη ΑΠΕ να συνδέεται με τη ταυτότητα  του νησιού και τη προοπτική ανάπτυξης του τόπου με τρόπο συμβατό με τον φυσικό και πολιτιστικό του χαρακτήρα. 

Ειδικότερα σε ότι αφορά τα φωτοβολταϊκά πάρκα πρέπει να επισημανθούν: η εκτατική τους ανάπτυξη στο χώρο (απαιτούν σχεδόν δεκαπλάσια έκταση από τα αιολικά πάρκα),η οπτική ρύπανση, η κατάληψη συνήθως γεωργικών εκτάσεων και συνακόλουθα ο άνισος ανταγωνισμός που αναπτύσσουν σε σχέση με άλλες χρήσεις γης και τη ζώσα παράδοση του τόπου. και

Δεν πρέπει να παραβλέπονται βέβαια και άλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες εξαιρετικής σημασίας , όπως η ανάγκη προστασίας του τοπίου ιδιαιτέρου κάλλους της Λήμνου,  η ανάγκη στήριξης μιας αναπτυξιακής στρατηγικής που συνδέεται με τον  πρωτογενή τομέα και τη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων και η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος και ειδικότερα του θαλάσσιου περιβάλλοντος,  όπως λιβαδιών Ποσειδωνίας (στα ανατολικά της Λήμνου αποτυπώθηκε ένα από τα μεγαλύτερα λιβάδια της Μεσογείου, με έκταση πάνω από 10.000 εκτάρια), αλιευτικών πεδίων, μεταναστευτικών περασμάτων κ.ά.

       Ο Όμιλός μας ήδη από το 2010 έχει ιδιαίτερα ασχοληθεί με θέματα σχετιζόμενα με τις ΑΠΕ και έχουμε καταθέσει δημόσια,με πολλές αφορμές τις απόψεις μας.  Θεωρούμε όμως παράλληλα απαραίτητη την ενεργειακή αυτάρκεια του νησιού μας και υποστηρίζουμε ότι με τη τήρηση αυστηρών κριτηρίων χωροθέτησης και μέτρων αποκατάστασης τοπίου στη συνέχεια,  μπορούμε να επιτύχουμε το ζητούμενο: την ανάπτυξη ΑΠΕ  με πρωταρχικό στόχο την αυτονομία και την παράλληλη προστασία της φύσης και  της φυσιογνωμίας του νησιού. .

Για την επίτευξη του στόχου αυτού, οφείλουν να πληρούνται,  τα εξής κριτήρια:

§  Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις περιοχών Natura 2000 ή περιοχές προστασίας ορνιθοπανίδας και μεταναστευτικών περασμάτων, ακόμη και εκτάσεις αρχαιολογικές.

§  Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις γης υψηλής παραγωγικότητας.

§  Να μην έχουν άμεση οπτική επαφή με:

o  οικισμούς και με το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού που συνδέει οικισμούς,

o  διαδρομές που συνδέουν το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού με αρχαιολογικούς τόπους ή τόπους ιδιαίτερου πολιτιστικού ή φυσικού πλούτου, όπως οι διαδρομές που οδηγούν στην Ηφαιστεία, την Πολιόχνη, τα Καβείρια, το Γομάτι και τις Αμμοθίνες, το Διαπόρι, τον Κότσινα, το Κέρος, την Κακαβιώτισσα, τα Φαρακλά, που πρέπει αναλυτικά να καταγραφούν.

§  Να χωροθετούνται συγκεντρωμένα και κατά προτίμηση εντός θαλάσσης –λόγω μικρότερης όχλησης αλλά και υψηλότερης απόδοσης– όχι όμως σε περιοχές  προστασίας θαλάσσιου περιβάλλοντος όπως λιβαδιών Ποσειδωνίας  ή  ιχθυο-αποθεμάτων και αλιευτικών πεδίων.

§  Να αξιοποιούν στο μέγιστο εκτάσεις ήδη καταστραμμένες (π.χ. λόγω στρατού η έργων υποδομής) αλλά και κατά το δυνατό εκτάσεις που εξυπηρετούνται από υφιστάμενο οδικό δίκτυο, χωρίς να απαιτούν πρόσθετες υποδομές.

§  Να αποδώσουν αντισταθμιστικά οφέλη, περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Ιδιαίτερα στους κατοίκους περιοχών υποβαθμισμένων ή εγκαταλελειμμένων, όπως των περιοχών της Ανατολικής Λήμνου, χωροθετώντας τα σε γεωργικά εδάφη, με την παράλληλη υποχρέωση να ανακτηθούν αντίστοιχες εκτάσεις που εχουν οδηγηθεί στην ερημοποίηση από   λόγω του υπερπληθυσμού  των κουνελιών, τη διάβρωση των εδαφών  η άλλων αιτίων.

§  Να υλοποιούνται σύμφωνα με ιδιαίτερη μελέτη αποκατάστασης τοπίου

§  Να πληρούν τις όποιες πρόσθετες προϋποθέσεις ορίζει η σχετική νομοθεσία.

 Στο προτεινόμενο ως επικρατέστερο κατά τους μελετητές 2ο σενάριο του προτεινόμενο  ΤΠΣ, οριοθετείται χωρίς ακρίβεια και χωρίς εξαιρέσεις μια ενιαία περιοχή βορειοδυτικά της ΔΕ Ατσικής, η οποία χαρακτηρίζεται συνολικά ως περιοχή  «χαμηλής γεωλογικής ακαταλληλότητας» για την εγκατάσταση ΑΠΕ.

Δεν αναφέρονται  επαρκή στοιχεία από τα οποία να προκύπτει ότι οι μελετητές έλαβαν υπ’ όψη τους όλα τα προαναφερθέντα δεδομένα, αλλά και τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας, δεν διαφοροποιείται κανένα τμήμα της ευρύτερης αυτής ζώνης, λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη σημαντικών κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων στη περιοχή, δεν εκτιμάται η επιβάρυνση στην ευρύτερη περιοχή από την εκτέλεση των συνοδών έργων, όπως κυρίως τη διάνοιξη κατάλληλων οδεύσεων για τη μεταφορά των ανεμογεννητριών, δεν αναφέρεται όριο εγκαταστημένης ισχύος, δεν τίθενται συγκεκριμένες πρόσθετες προϋποθέσεις κατά τα προεκτεθέντα, δεν αναφέρεται η δυνατότητα ή μη και μέχρι ποιας έκτασης εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάρκων. Συνολικά η εντύπωση που δίνει η συγκεκριμένη πρόταση είναι ότι απλά επιλέγεται η περιοχή εγκατάστασης που θα επιφέρει τις λιγότερες κοινωνικές αντιδράσεις, και εκεί σταματά η χωροθέτηση.

Κατά το 3ο σενάριο, οι μελετητές επιλέγουν την ευκολότερη λύση, ήτοι τη μη χωροθέτηση εγκατάστασης ΑΠΕ στο σύνολο του νησιού. Επιλογή που μπορεί να φαίνεται ελκυστική σε πρώτη ανάγνωση, αλλά ιδιαίτερα προβληματική σε δεύτερη, ίσως ακόμη και από τη προτεινόμενη στο 2ο σενάριο. Η επιλογή αυτή δεν απαντά καθόλου στο αίτημα για ενεργειακή αυτάρκεια του νησιού, δεν απαντά στο θέμα των ήδη αδειοδοτημένων εγκαταστάσεων ΑΠΕ και το κυριότερο αφήνει ένα τελείως ανοικτό πεδίο, χωρίς περιορισμούς, για την εγκατάστασή τους με βάση υπερκείμενη ή υπερισχύουσα του ΤΠΣ ειδική νομοθεσία.

Το ζητούμενο δεν είναι να αποφεύγουμε να λύσουμε τα προβλήματα που ανακύπτουν στην εποχή μας, αλλά να τα αντιμετωπίζουμε με επιστημονικά κριτήρια και θαρραλέες λύσεις, προσβλέποντας στην αειφόρο, βιώσιμη και πράσινη ανάπτυξη του τόπου μας.